آشنایی با صوت و لحن و نغمات (1)
محمد حسین، ملک زاده
اشاره
استاد محمّد عربی القبانی در سال 1930 میلادی برابر با سال 1309 شمسی در شهر دمشق پایتخت کشور سوریه‏ دیده به جهان گشود.وی دروس ابتدایی را در زادگاه‏ خویش به پایان رسانده و پس از آن به مدت 6 سال دروس‏ فقه اسلامی و تطبیقی را به همراه علم اصول،تفسیر،لغت، نحو و ادبیات در مدارس شرعی گذراند.سپس به کشور مصر سفر کرده و وارد دانشگاه الازهر قاهره شد و مدت 3 سال نیز در آنجا مشغول به تحصیل گردیده و از محضر برخی علماء و قراء بزرگ آن کشور استفاده نمود.بعد از مراجعت از مصر در نزد بعضی از علماء با تصوف و عرفان آشنا شد و پس از آن رسما به کار قرائت قرآن و اجرای برنامه تواشیح روی آورد و از آن زمان تا به حال‏ سالیان زیادی است که وی به قرائت قرآن در رادیو و تلویزیون کشور سوریه مشغول است.همچنین استاد، برای قرائت قرآن،اجرای برنامه تواشیح و داوری‏ مسابقات محلی و بین المللی بسیاری به کشورهایی‏ همچون جمهوری اسلامی ایران،عربستان سعودی، لیبی،یونان،هند،کویت،افغانستان،مالزی و...سفر نموده‏ است و قرائتش نیز از رادیوهای کشورهایی که تا به حال‏ نام آنها برده شد و کشورهایی مانند مغرب،امارات متحده‏ عربی،قطر و بحرین پخش می‏گردد.از جمله آثار استاد یک دوره کامل قرائت ترتیل است که خود او در مورد آن‏ می‏گوید:
«یک دوره کامل قرائت ترتیل قرآن به روایت‏ حفص از عاصم دارم که در کشورهای زیادی‏ یافت می‏شود و از خدا می‏خواهم که آن را در روز قیامت برای من حجت قرار دهد.»
امّا در زمینه تواشیح هم از استاد کارهای زیادی‏ منتشر شده است که در بین آنها می‏توان از سی حلقه نوار به نام رحاب الهدی که در شهر آتن یونان به همراه اساتیدی‏ همچون وهبه الزحیلی و حمزه شکور اجرا و تصویربرداری شده،یاد کرد که شامل برنامه‏های متنوعی‏ در مناسبتهای گوناگون اسلامی‏ همچون هجرت پیامبر به مدینه، معراج،میلاد پیامبر و...می‏باشد.کار دیگر،کتابی است تحت عنوان‏ النفحات القدسیه فی الموشحات و القصائد الدینیه که شاید بزرگترین کتاب‏ تواشیح موجود باشد و خود استاد نیز در این باره می‏گوید:«کتاب جامع‏ نفحات قدسیه در برگیرنده بسیاری از تواشیح دینی است‏ و فکر نکنم مانند آن نوشته شده باشد.از خدا می‏خواهم‏ آن را قبول کند.»
البته تألیفات این استاد سوری فقط محدود به تواشیح‏ نمی‏شود.وی کتابی نیز با نام کفایة المستفید فی علم القراءة و التجوید دارد که این کتاب در برگیرنده مباحثی در زمینه‏ علم تجوید،وقف و ابتدا و صوت و لحن می‏باشد.و اولین‏ بار در سال 1411 هـ.ق در دمشق توسط انتشارات‏ دارالخیر به چاپ رسیده است.متن حاضر ترجمه و بازنگاری قسمت صوت و لحن و آشنایی با نغمات این‏ کتاب می‏باشد.پاورقی‏های اضافه شده به این متن به جز چند مورد همگی متعلق به مترجم می‏باشد.
بحثی دربارهء نیکو گردانیدن صدا،شناخت‏ مقامات،نغمات و الحان عربی
پیامبر گرامی اسلام(ص)فرمودند:«قرآن را با صداهای‏ [نیکوی‏]خویش بیارایید»(1)
و همچنین ایشان فرموده‏اند:«کسی که به قرآن تغنّی‏ نکند از ما نیست»(2)و نیز در جای دیگر فرموده‏اند: «خداوند به هیچ چیز به اندازهء خواندن قرآن با آوازی زیبا توسط پیامبری خوش صدا اجازه نداده است.»(3)
«تغنّی»پسندیده
«تغنی»پسندیده و سفارش شده عبارت است از چیزی که‏ مطابق با الحان عربی باشد و رعایت‏ لحن عربی نیز عبارت است از بیان‏ حروف از مخارجشان،کشش مدها به اندازه لازم(رعایت قواعد تجویدی)،بدون سختی در بیان و تکلّف و همراه با صدایی زیبا و نیکو به دور از فشار آوردن بر روی‏ حروف،کشش بیش از حد آنها یا انحراف از حرفی به حرف دیگر،همچنان که روحانیون‏ مسیحی در اجرای سرودهایشان و یا گروههای سرود و موزیک در هنگام اجرای کنسرتهای موسیقی انجام‏ می‏دهند.زیرا بعضی از کارهایی که راهبه‏های مسیحی‏ یا موزیسینها انجام می‏دهند،به دور از شأن و مقام قرآن‏ کریم بوده و روایات زیادی نیز در تحریم این نوع اعمال‏ (1)-«زیّنوا القرآن بأصواتکم»این روایت را ابو داود و نسائی در کتب‏ خویش نقل نموده‏اند که به همین عبارت یا عباراتی کاملتر در کتب‏ خاصه از جمله مجمع البیان،ج 1،ص 16؛جامع الاخبار،ص 49، روضة المتقین،ج 10،ص 17؛الصافی،ج 1،ص 62؛المحجة البیضاء، ج 2،ص 231؛بحار الانوار،ج 92،ص 190 و مستدرک الوسائل،ج 4، ص 273 آمده است.
(2)-«لیس منّا من لم یتغنّ بالقرآن»این روایت از طریق عامه به ابن ماجه‏ نسبت داده شده و در کتابهایی همچون معانی الاخبار،ص 279؛ الامالی،ج 1،ص 31؛مبسوط،ج 8،ص 227؛المحجة البیضاء،ج 2، ص 231 و ج 7،ص 221 و الفوائد الطوسیه،ص 95 از شیعه آمده است.
(3)-«ما أذن اللّه لشی‏ء کما أذن لنبی حسن الصوت أن یتغنی بالقرآن»این‏ عبارت را بخاری و مسلم نقل می‏کنند و عباراتی شبیه به آن در برخی‏ کتب خاصه از قبیل المحجة البیضاء،ج 2،ص 231 و تبیان،ج 8، ص 391 نقل شده است.
وارد شده است.(1)
پس همان گونه که بیان شد منظور از«تغنی به قرآن‏ کریم»تلاوت قرآن با صدایی نیکو و پایبندی کامل به‏ احکام و قواعد علم تجوید و صوتی زیبا و نیز فهماندن‏ معانی قرآن و تأثیرپذیری از تلاوت قرآن،مضامین و مفاهیم بلند آیات الهی می‏باشد.
«تغنی به قرآن»یعنی پرهیز از قرائتی گوش خراش و عجیب و غریب توأم با بالا و پایین بردن یا بم و زیر کردن‏ بی‏مورد و بی‏جای صدا.
و«تغنی نیکو به قرآن کریم»باید علاوه بر گوشها،قلبها را نیز به هیجان و لذت،وادارد.زیرا قرائت خوب قرآن در فهم و درک معانی آن بسیار مؤثر است.همچنان که وقتی‏ پیامبر(ص)به تلاوت قرآن می‏پرداختند،هر حرف قرآن‏ را واضح،مشخص و آهسته بیان می‏فرمودند؛در پایان هر آیه وقف کرده و حروف مد را کشش می‏دادند به طور مثال‏ مد را در کلمهء«الرحمن»یا در کلمه«الرحیم»اجرا می‏کردند.
در روایات آمده است که ایشان قرآن را با آهنگی‏ دلنشین خوانده و علاقه‏مند به شنیدن قرآن از دیگران‏ بودند.روزی پیامبر(ص)به عبد اللّه بن مسعود امر کردند که برایشان قرآن بخواند.چون به قرآن خواندن ابن‏ مسعود گوش فرادادند،قلب گرامیشان به خشوع آمده و اشک از چشمان شریف ایشان جاری گردید.
براء بن عازب نقل می‏کند که قرائت سوره تین را در نماز عشاء رسول اللّه(ص)شنیدم،در حالی که تا به حال‏ صدایی به آن زیبایی نشنیده بودم.(2)
و از جمله عادتهای حضرت رسول(ص)این بود که‏ اصحاب خود را به زیبا تلاوت کردن امر می‏فرمودند.پس‏ برای آنها می‏خواندند و آنها را نیز امر به قرائت در حضور خودشان می‏کردند.
ابن مسعود می‏گوید من هفتاد سوره از قرآن کریم را از رسول اللّه(ص)یاد گرفته‏ام.و در روایتی آمده است که‏ روزی پیامبر اکرم(ص)در حالی که بر بالای منبر خطابه‏ نشسته بودند،به ابن مسعود فرمودند:«برایم‏[قرآن‏] بخوان.»
؟؟؟رسول گرامی اسلام(ص)خطاب به‏ ابن مسعود: «دوست دارم صدای تلاوت قرآن را از زبان غیر خود نیز بشنوم.»؟؟؟ ابن مسعود می‏گوید:من به ایشان گفتم:«برایتان‏ بخوانم در صورتی که قرآن بر شما نازل شده است؟!»
پس ایشان فرمودند:«من دوست دارم که قرآن را از غیر خودم بشنوم.»
(1)-در کتاب وافی،ج 2،ص 267 آمده است:
عن أبی عبد اللّه(ع):قال رسول اللّه(ص):إقرؤا القران بالحان العرب‏ و اصواتها و ایّاکم و لحون اهل الفسق و الکبائر فانّه سیجی‏ء بعدی اقوام‏ یرجّعون القران ترجیع الغناء و النّوح و الرّهبانیّة لا یجوز تراقیهم قلوبهم‏ مقلوبه و قلوب من یعجبه شأنهم.
قرآن را با الحان و اصوات عربی بخوانید و از الحان اهل فسق و معاصی بپرهیزید.همانا بزودی پس از من کسانی خواهند آمد که قرآن‏ را با ترجیع غنا می‏خوانند و نوحه‏گری می‏نمایند و به طریقه آواز دیگر ادیان،قرائت می‏کنند،این قرائت از حلقومشان پایین‏تر نمی‏رود، دلهای آنها برگشته است و همچنین دلهای کسانی که از قرائت آنان به‏ اعجاب آیند.
(2)-صحیح بخاری.
؟؟؟درآمدی بر علم تجوید امام محمد بن محمد بن جوزی‏ تحقیق: دکتر علی حسین البوّاب‏ ترجمه: ابوالفضل غلامی-صفر سفیدرو مؤسسه فرهنگی-انتشاراتی حضور؟؟؟ من هم از سورهء نساء آیاتی را خواندم،تا رسیدم به‏ آیه‏ای که می‏فرماید:«چگونه است حال(در روز محشر و چه اندازه نیکان سرفراز و بدان شرمنده باشند)آنگاه که‏ از هر طایفه‏ای گواهی آریم و تو را(ای پیامبر)بر این امّت‏ به گواهی می‏آوریم.»(1)
رسول خدا(ص)فرمود:«دیگر بس است.»
و چون ابن مسعود متوجه پیغمبر(ص)شد،دید که‏ چشمان وی اشک‏بار است.
از این روایات به این نکته پی می‏بریم که قرائت قرآن‏ کریم با صدایی زیبا و نیکو،مسأله‏ای است که خود شارع‏ مقدس به آن امر نموده و دربارهء آن احادیث بسیار زیادی‏ وارد شده است(2)و ما می‏بینیم که فقهاء(3)هم در کتب‏ فقهی،برای انتخاب امام جماعت،اولویت را در داشتن‏ صدای زیبا دانسته‏اند.
البته تأکید بر زیبایی صدا تنها منحصر به قرائت قرآن‏ نمی‏شود،بلکه در اذان نیز صدای نیکو لازم است که این‏ مطلب را می‏توان از روایت زیر متوجه شد:
روزی پیامبر(ص)در هنگام ورود به مسجد،متوجه‏ شدند که عمر بن خطاب مشغول به گفتن اذان است و بلال‏ حبشی که صاحب صدای زیبایی بود نشسته است و چیزی نمانده بود تا عمر اذان خویش را تمام کند،پیامبر اکرم(ص)فرمود:«بنشین ای عمر»و ایشان نگذاشتند تا عمر اذان را به اتمام برساند و سپس فرمودند:«بلند شو ای‏ بلال»و بلال را امر به تکرار اذان از ابتدا نمودند و رو به‏ عمر کرده و فرمودند:«بلال از تو صدایی لطیف‏تر و زیباتر دارد.»
صدای زیبا،موهبت و هدیه‏ای است از جانب خداوند عالم که آن را به هر کدام از بندگانش که می‏خواهد می‏بخشد و هر صدایی دارای ویژگیهای مخصوص به‏ خود می‏باشد که آن را از صداهای دیگر جدا می‏سازد و این خود دلیلی است از دلایل یگانگی خدا.
بسیار پسندیده است که شخص دارای صدای زیبا،با علم«طبقات صوتی»،«مقامات»و«نغمات»آشنا باشد. (1)-آیه 41،سورهء نساء.
(2)-چند روایت دیگر:
-قال رسول اللّه(ص):لکلّ شی‏ء حلیة و حلیة القران الصوت الحسن‏ (بحار الانوار،ج 92،ص 190 و وسائل الشیعه،ج 4،ص 859).
برای هر چیز زینتی است و زینت قرآن صدای نیکوست.
-عن ابی بصیر قلت لابی جعفر(ع):...فقال(ع)...و رجّع بالقران‏ صوتک فانّ اللّه عز و جل یحبّ الصوت الحسن یرجع فیه ترجیعا (وسائل الشیعه،ج 4،ص 859).
...در تلاوت قرآن،صدایت را ترجیع بده.زیرا خداوند -عز و جل-صدای زیبایی را که با ترجیع باشد دوست دارد.
-عن علی بن محمّد بن النوفلی عن ابی الحسن(ع)قال ذکرت الصوت‏ عنده فقال(ع):انّ علی بن الحسین(ع)کان یقرء القران فربّما مرّ به المارّ فصعق من حسن صوته(وسائل الشیعه،ج 4،ص 859)
در محضر امام رضا(ع)صحبت از صدا شد.ایشان فرمودند:علی‏ بن حسین(ع)[امام چهارم‏]قرآن می‏خواندند،پس چه بسا شخصی‏ از نزد ایشان عبور می‏کرد و از زیبایی صدایشان مدهوش می‏گردید.
(3)-منظور مؤلف،فقهای اهل تسنن می‏باشد.
زیرا این علم باعث زیباتر و کامل‏تر شدن صدای وی‏ می‏گردد.
استفادهء خوب از صدا با انتخاب طبقات صوتی و مقامات مناسب،جابه‏جایی در بین پرده‏های صوتی و انتقال از مقامی به مقام دیگر با انسجام و استحکام کامل از نظر لحنی و همچنین توأم با رقّت قلب،ترس از خدا و حزین خواندن(1)مسلّما در فهم بیشتر مفاهیم قرآن کمک‏ کرده دلها را تحت تأثیر قرار می‏دهد و قلبها و گوشها را نورانی می‏سازد.و این تنها از رهگذر آشنایی با الحان عربی‏ ممکن است.
صوت و لحن
دانش صداها،الحان،مقامات و دستگاهها،دانشی است‏ مجزا و خود به تنهایی دارای قوانین و قواعد زیادی‏ می‏باشد که همه این قواعد اکتسابی بوده و از طریق القاء یعنی آموزش مستقیم استاد به شاگرد و همنشینی شاگرد با استاد آموخته می‏شود.
تمامی علاقه‏مندان به«علم الالحان»می‏توانند به‏ راحتی با آن آشنا گردند؛زیرا این دانش،فراگیر بوده و مختص به عده‏ای مشخص-یعنی فقط افراد دارای صدای‏ خوش-نیست و چه بسیار افرادی که در فهم ظرائف و مسائل بسیار دقیق آن مهارت دارند،امّا از صدای خوبی‏ برخوردار نیستند.
این علم به صاحبان خود احساس دقیق و لطیفی‏ می‏دهد که آنها را از سایرین جدا می‏سازد.البته باز هم‏ تأکید می‏شود که این علم فقط با یادگیری محقق می‏شود و یادگیری آن هم محتاج به گوشی صاف،حساس و شنوا، علاقه‏مندی واقعی فرد،مداومت در گوش کردن قرائت‏ قرآن قراء بزرگ و کسانی که دارای مواهب صوتی خوبی‏ هستند و تمرین مستمر،است.
در ادامهء این مطالب،پاره‏ای توضیحات دربارهء مقامات‏ و نغمات برای دوستداران این رشته خواهد آمد.
(1)-عن ابی عبد اللّه(ع):انّ القرآن نزل بالحزن فاقرءوه بالحزن(وافی،ج 2، ص 266)همانا قرآن با حزن و اندوه نازل شده است.پس آن را حزین‏ بخوانید.