حفظ قرآن کریم همیشه و همه وقت در نگاه بزرگان و رهبران دینی ما جایگاه والا و ویژه ای داشته است. پیامبر گرامی اسلام به عنوان اولین حافظ قرآن کریم و همچنین امامان معصوم (ع)، در همه حال از حافظان قرآن به بزرگی یاد می نمودند و آنان را در کنار انبیاء الهی و اولیای خداوند می انگاشتند. سخنان معصومین (ع) در این زمینه در حد تواتر است و تردیدی در این جایگاه عظیم روا نیست. رسول گرامی اسلام در سخنی خطاب به سلمان فارسی پیرامون ارزش حفظ قرآن و جایگاه حافظ قرآن چنین می فرماید: «یا سلمان! ان اكرم العباد الى اللّه بعد الانبياء, العلماء ثم حملة القرآن, يخرجون من الدنيا كما يخرج الانبياء و يحشرون من قبورهم مع الانبياء و يمرون على الصراط مع الانبياء و ياخذون ثواب الا نبياء» : «اى سـلـمـان هـمانا بعد از انبياء، بهترين بندگان نزد خداوند عالمانند و سپس قاريان و حافظان قـرآن .آنـان هـمانند انبياء از دنيا مى روند, همراه آنان ازگورها برانگيخته مى شوند, در كنار آنان از صراط مى گذرند وپاداش آن ها را [ از خداوند ] دريافت مى كنند». (بحار الانوار, ج 92, ص 17)
با این وجود، اولیای دین به ویژه پیامبر اکرم به بیان جایگاه حافظ در آخریت و روز قیامت بسنده ننمودند بلکه در دنیا و امور سیاسی، اجتماعی نیز حافظان قرآن را ارج می نهادند: در نبردهای مسلمانان با کفار یکی از معیارهای انتخاب فرماندهان جنگ، افزون بر توان رزمی و بدنی مناسب و قدرت مدیریت گروه، حفظ قرآن بود. پستهای حساس و کلیدی اجتماع اغلب به حافظان قرآن کریم واگذار می شد. سهم حافظان قرآن از بیت المال نسبت به دیگران چشمگیرتر بود و حتی به مجازات حافظان قرآن با دیده اغماض نگریسته می شد.
آورده اند که مردى نزد على (ع) آمد و به دزدى اعتراف كرد. حضرت پرسيد: آيا چيزى از قرآن مى دانى؟ پاسخ داد: آرى سوره بقره را به خاطر سپرده ام .حضرت فرمود: در مقابل اين سوره، دستت رابه خودت بخشيدم و قطع نمى كنم. یکی از اصحاب به نام اشعث گفت : اى امير مؤمنان! آيا حد و مجازات خداوند را تعطيل مى كنى؟! حـضـرت فـرمـود: تو چه مى دانى، اگر شاهدان بر وقوع جرم شهادت دهند، امام حق بخشش و تعطيل نمودن حـدود الاهـى را نـدارد، امـا ايـن فـرد بـه زيان خويش اعتراف كرده است و شاهدی بر جرم او شهادت نداده است لذا امام حق دارد او را ببخشد.
رسول گرامی اسلام در اختصاص مسئولیت ها و مناصب اجتماعی و حکومتی نیز نگاه ویژه ای به حافظان قرآن داشتند. به گونه ای که دستور داده بودند هر مسلمانى بيش از ديگران قرآن فراگرفته , گرد آورده يا حفظكرده است بر ديگران فرمان راند و بر مردگان نماز گـذارد. (الطبقات الكبرى, ج 8, ص 89). همچنین در روایات آمده است:
روزى پيامبراسلام (ص ) جمعى را به سفرى مى فرستاد، از آنان پرسيد: چقدر قرآن مى دانيد؟ يـكـى از آنان كـه از هـمـه جـوان تر بود پاسخ داد: من سوره بقره و چند آيه ديگر از قرآن مى دانم .فرمود: برويد، اين شخص سرپرست و امير شماست .گفتند: شخصى كه شما مى فرماييد از همه جوانتر است! پيامبر(ص) فرمود: او سوره بقره را مى داند.
قـاريـان و حـافظان قرآن در مسائل مادى نيز از توجه ويژه برخوردار بودند و بخشى از بيت المال مسلمانان به آنان اختصاص داشت .اميرمؤمنان (ع) می فرمود: «مـن دخـل فـى الاسـلام طـائعـا و قـرا الـقـرآن ظـاهـرا فله فى كل سنة مائتا دينار فى بيت مـال المسلمين، ان منع فى الدنيا اخذها يوم القيامه وافيه احوج ما يكون اليها» : «آن كه اسلام را بپذيرد، فرمانبردار باشد و قرآن را قرائت و حفظ كند (بـايـد تـوجـه داشت كه عبارت «قرا القرآن ظاهرا» به معناى حفظ كردن قرآن است و اين يـك مـعـنـاى كـنـايـى است) هر سال دويست دينار از بيت المال بهره مند مى شود، و اگر در دنيا به طور كامل به او داده نشود، روز قيامت كه نياز بيشترى دارد، دريافت خواهد كرد». (مجمع البيان, ج 1، ص 46)
آنچه آمد گزیده ای از رویکرد معصومین (ع) در قبال حافظان قرآن کریم بود. رویکردی که بر اساس آن، حافظ قرآن کریم می توانست بالاترین مسئولیتهای سیاسی، اجتماعی را بپذیرد و به راحتی بتواند اعتماد حاکمیت را به خود جلب نماید و یا حتی بدون پذیرش مسئولیتی، به خاطر عظمت آنچه در سینه دارد، سهم بیشتری از بیت المال دریافت کند.
در کشور ما ایران نیز به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی چه در بین مسئولین و چه در میان مردم، حافظان قرآن کریم از احترام ویژه ای برخوردار بوده اند. رویکرد حاکمیت به معنای عام آن یعنی مجموعه نظام اسلامی هر چند در مرحله سخن، رویکردی مثبت بوده است. هر چند آنچه که در شان یک حافظ قرآن کریم است و باید بدان عمل می شد، تا به حال عملی نشده است و حافظان قرآن کریم هنوز به جایگاه ممتاز خویش که در صدر اسلام از آن برخوردار بودند، نرسیده اند.
با این وصف، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (ره) برخی قوانین حمایتی به منظور تکریم و بزرگداشت حافظان قرآن کریم از تصویب نهادهای قانونی مانند مجلس شورای اسلامی، شورای عالی انقلاب فرهنگی و ... گذشته است که در این نوشتار تلاش می کنیم به صورت مستند به بررسی آنها بپردازیم. لازم به ذکر است جمع آوری و بررسی این قوانین بر اساس یافته های صاحب این قلم تا سال 1390صورت گرفته است و احتمال اینکه قوانین حمایتی دیگری نیز غیر از موارد مذکور در این مقاله وجود داشته باشد، دور از ذهن نیست.
1. قانون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم (مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی)
متن قانون:
«شوراي عالي انقلاب فرهنگي در جلسه 573 مورخ 8/9/84 ضوابط ارزيابي حافظان قرآن كريم را به شرح ذيل تصويب نمود:
ماده يك: به منظور ساماندهي و تسهيل خدمت رساني دستگاه‌هاي اجرايي كشور به حافظان قرآن كريم، هر سال حداقل يك دوره آزمون تخصصي حفظ قرآن كريم، به شرح مواد اين آيين نامه، برگزار و به قبول شدگان، مدرك تخصصي حفظ قرآن اعطا مي‌شود.
ماده دو: در اين آيين نامه، حافظ به كسي اطلاق مي‌شود كه توانايي دارد آيات قرآن را بصورت روان، فصيح و همراه با درك معناي آيات از حفظ بخواند.
ماده سه: مدرك تخصصي حفظ قرآن، در پنج درجه و با عناوين و شرايط زير اعطا خواهد شد:
1) استاد حفظ قرآن: حافظ ممتاز قرآن، آشنا با تفسير و علوم قرآني و داراي 10 سال سابقه تدريس و تربيت حافظان قرآن.
2) حافظ ممتاز قرآن: تسلط بر تلاوت مرتل كل قرآن از حفظ، ترجمه آيات و مفردات قرآن.
3 حافظ كل قرآن: تسلط بر خواندن كل قرآن از حفظ، همراه با درك معناي آيات.
4 حافظ 20 جزء قرآن: تسلط بر خواندن بيست جزء پيوسته قرآن از حفظ؛ همراه با درك معناي آيات.
5 حافظ 10 جزء قرآن: تسلط بر خواندن ده جزء پيوسته قرآن از حفظ؛ همراه با درك معناي آيات.
ماده چهار: به منظور تصويب ضوابط علمي و دستورالعمل‌هاي اجرايي و نظارت بر برگزاري آزمون‌ها، شورايي متشكل از هفت نفر از كارشناسان و متخصصان قرآني، به شرح ذيل در سازمان تبليغات اسلامي تشكيل مي‌شود:
1ـ سه نفر از استادان برجسته حفظ قرآن (با معرفي وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي، رييس سازمان تبليغات اسلامي و رييس سازمان اوقاف و امور خيريه ـ هر كدام يك نفر)
2ـ دو نفر استاد تفسير و علوم قرآني ـ ترجيحاً حافظ قرآن (با معرفي وزير علوم، تحقيقات و فناوري و مديريت حوزه علميه قم ـ هركدام يك نفر)
3ـ يك نفر حافظ و استاد قرائت قرآن (با معرفي اتحاديه تشكل‌هاي قرآني كشور)
4ـ بالاترين مقام مسئول فعاليت‌هاي قرآني سازمان تبليغات اسلامي (دبير شورا)
تبصره يك: عضويت اعضاي بندهاي 1 تا 3 براي مدت سه سال خواهد بود و انتخاب مجدد آنان بلامانع است.
تبصره دو: رييس شورا از بين اعضاي حافظ قرآن شورا و با رأي آنان براي مدت سه سال انتخاب مي‌شود . مصوبات شورا با امضاي رييس ابلاغ مي‌شود.
تبصره سه : مدرك تخصصي حفظ قرآن با امضاي وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي و رئيس سازمان تبليغات اسلامي صادر خواهد شد.
ماده پنج : دارندگان مدرك تخصصي حفظ قرآن، از مزاياي درجات يك تا پنج هنري، موضوع مصوبه جلسه 547 شوراي عالي انقلاب فرهنگي برخوردار خواهند شد.
ماده شش: از ابتداي مهر ماه 1385، استفاده از هر گونه مزاياي قانوني مربوط به حافظان قرآن در مراكز مختلف كشور، براي متقاضيان جديد، منوط به ارائه مدرك تخصصي حفظ قرآن مندرج در اين آيين‌نامه مي باشد.
ماده هفت : اين آيين نامه در هفت ماده و سه تبصره در جلسه مورخ 8 /9/ 84 شوراي عالي انقلاب فرهنگي به تصويب رسيد و جهت اجرا به سازمان تبليغات اسلامي ابلاغ مي‌شود
بررسی و تحلیل قانون
1- این قانون مهمترین، صریحترین و کاربردی ترین قانون موجود به منظور اعطای تسهیلات و خدمات به حافظان قرآن کریم می باشد که به تصویب مهمترین نهاد تصمیم گیری در حوزه مسائل فرهنگی کشور رسیده است و رعایت مفاد آن برای تمامی دستگاههای اجرایی کشور لازم و ضروری است.
2- بر اساس این قانون برگزاری آزمون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم باید حداقل یک بار در سال برگزار شود که این مهم بر عهده سازمان تبلیغات اسلامی قرار داده شده است. این سازمان تاکنون چندین دوره از آزمون مذکور را در سطح کشور برگزار نموده است. بر اساس اعلام نظر سازمان دارالقرآن الکریم سازمان تبلیغات اسلامی که وظیفه مستقیم اجرای این آزمون را بر عهده دارد، همه ساله در اردیبهشت ماه، اطلاعیه ثبت نام در این آزمون از طریق رسانه های عمومی و درج در روزنامه های کثیرالانتشار به اطلاع عموم مردم می رسد. مرحله ثبت نام از داوطلبان و نیز برگزاری مرحله اول این آزمون در تیرماه هر سال انجام می گیرد. بنابراین علاقه مندان شرکت در این آزمون می توانند بر اساس جدول اعلام شده از سازمان دارالقرآن الکریم که در وبگاه این سازمان نیز به نشانی www.telavet.com نیز موجود است جهت ثبت نام به سازمان تبلیغات اسلامی محل سکونت خود مراجعه نمایند.
3- این آزمون در 5 رشته برگزار می گردد و همه حافظان 10 جزء به بالا می توانند در آن شرکت نمایند. البته حافظان کل قرآن کریم در سه سطح تعریف شده اند: استاد حفظ قرآن، حافظ ممتاز قرآن، و حافظ کل قرآن کریم که بر اساس تواناییهای آنان و میزان موفقیت آنان در آزمون مذکور به دریافت یکی از مدارک فوق نایل می گردند.
4- طبق تصریح این قانون، مجری طرح آزمون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم منحصرا سازمان تبلیغات اسلامی می باشد. بر این اساس آزمون های اعطای مدرکی که توسط سایر موسسات قرآنی برگزار می گردد به عنوان مدرک داخلی همان موسسات محسوب گشته، فاقد امکان ارائه رسمی به دیگر نهاها می باشد و از تسهیلات در نظر گرفته شده در این قانون برخوردار نمی باشند.
5- طبق ماده 5 این قانون، دارندگان مدرک تخصصی حفظ قرآن کریم موضوع این قانون از تسهیلات در نظر گرفته شده برای دارندگان درجات هنری یک تا پنج برخوردار می باشند. این تسهیلات در جلسه 547 شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسیده است.
از حرف تا عمل....
قانون اعطای مدرک تخصصی به حافظان قرآن کریم که قرار بود تمامی امتیازات مقرر برای هنرمندان را به حافظان قرآن اعطا کند پس از گذشت چند سال از تصویب هنوز در ابتدای راه است و نتوانسته در مقام عمل موثر واقع شود. اگرچه این آزمون چندین بار از سوی سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد و حافظان قرآن کریم پس از طی مراحل و آزمونهای طاقت فرسا موفق به دریافت این گواهینامه می شوند اما در مقام اجرا هیچ کارایی نداشته است و یا از حداقل کارایی برخوردار بوده است.
در اینجا توجه شما را به مکاتبه ای که با سازمان دارالقرآن الکریم پیرامون کارایی این مدارک صورت گرفته جلب می کنیم:
سوال: «با سلام. همانگونه که در مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی راجع به اعطای مدرک تخصصی به حفاظ قرآن آمده است، افرادی که موفق به دریافت این مدارک شوند از درجات هنری برخوردار خواهد شد.خواهشمند است به طور واضح بفرمایید، به طور مثال فردی که موفق به دریافت مدرک استاد حفظ با سابقه ده سال شود (درجه 1) از چه مزایا و تسهیلاتی برخوردار خواهد شد؟ و آیا تاکنون به طور عملی کسی موفق به دریافت این مزایا شده است یا خیر؟با تشکر فراوان»
پاسخ: «با سلام و احترام! هدف اصلي صدور مدرك تخصصي حفظ قرآن كريم، به تصريح خود مصوبه، ساماندهي و تسهيل خدمت‌رساني دستگاههاي اجرايي كشور به حافظان قرآن كريم بوده است. يعني آن دسته از حافظان قرآن كريم كه در سازمانها و نهادهاي دولتي شاغل به كار هستند بتوانند از مزاياي اين مدرك به منظور ارتقاي وضعيت شغلي و افزايش حقوق بهره مند شوند. اما متأسفانه علي رغم تصريح مصوبه بر اين امتياز و با وجود پيگيريهاي مكرر و خارج از وظيفة دبيرخانة اجرايي اين طرح از نهادهاي ذي ربط، تاكنون نتيجة مثبت و قابل اعتنايي حاصل نشده است . با اين وجود بسياري از حافظان قرآن كريم مدارك تخصصي حفظ قرآن را به سازمان يا دستگاههاي مختلف ارائه نموده اند و در بيشتر موارد از امتيازاتي برخوردار شده اند. با اين وجود كارشناسان دبيرخانه طرح، فراتر از وظايف قانوني، همچنان مشغول پيگيري تثبيت مزاياي مدرك تخصصي حفظ قرآن هستند. لازم به ذكر است كه مدارك با امضاي وزير فرهنگ و ارشاد اسلامي و سازمان تبليغات اسلامي اعطا خواهد شد. با آرزوي توفيق براي شما»
با این وصف در حال حاضر سازمان سنجش آموزش کشور به عنوان تنها نهاد اداری کشور این مدارک را به صورت رسمی می پذیرد و داوطلبان شرکت در آزمون کارشناسی ارشد را که مجاز به انتخاب رشته شده اند از آزمون شفاهی معاف نموده است.
در شماره های بعد انشاء الله سایر تسهیلات اعطایی به حافظان قرآن کریم را که به صورت قانون در آمده، مورد بررسی و تحلیل قرار خواهیم داد.
منبع: نشريه قرآني نسيم وحی، شماره 30
نویسنده: احمد نصيري